Pierwsza pomoc w górach: kompletny przewodnik

Bez względu na to, czy wybierasz się eksplorować urocze dolinki w polskich Tatrach, zdecydujesz się na przejście Orlej Perci albo zdobywanie wysokich szczytów, musisz wiedzieć, co zrobić w sytuacjach awaryjnych. Mogą one dotyczyć zarówno Ciebie, jak i innych turystów, których spotkasz na szlaku. Poza rozsądkiem zabierz ze sobą w góry apteczkę turystyczną pierwszej pomocy i wiedzę oraz umiejętności z zakresu pierwszej pomocy. Co warto wiedzieć, by zachować bezpieczeństwo w górach? Sprawdź, jak udzielać pomocy, co powinna zawierać apteczka turystyczna i jak wzywać ratunek w górach. 

Jak skutecznie udzielać pierwszej pomocy w górach?

Góry są niezaprzeczalnie piękne i dlatego tak przyciągają turystów. Wg statystyk prowadzonych przez Tatrzański Park Narodowy w 2023 roku było ich ponad 4,5 miliona. Karkonosze odwiedza rocznie ponad 2,5 miliona osób, a Bieszczady tylko w okresie letnim gościły w 2022 roku 571 tysięcy osób. W 2023 roku ratownicy GOPR podjęli 903 działania, a TOPR 893, czyli średnio 2 akcje dziennie. Najwięcej działań TOPR związanych jest z turystyką pieszą, a przede wszystkim z upadkami na szlaku lub zachorowaniami. Pamiętaj, że przybycie specjalistycznej pomocy w górskim terenie jest utrudnione i potrwa dłużej niż na terenie miasta. Pierwsza pomoc w górach udzielana jest najczęściej w własnej ekipie wędrownej albo innym turystom. Czas oczekiwania może wynosić w trudnym terenie nawet kilka godzin! O czym należy pamiętać?

• Nie przechodź obojętnie obok potrzebującego pomocy. Jeśli w trakcie wędrówki widzisz, że ktoś się źle czuje, nie omijaj go. Zapytaj go, co się stało i w razie konieczności udziel pierwszej pomocy i wezwij ratowników.
• Zapewnij poszkodowanemu komfort cieplny, by zapobiec wychłodzeniu – hipotermia w górach to realne zagrożenie. Na wysokości szczególnie szybko dochodzi do wychłodzenia organizmu. Dodatkowa warstwa suchych, ciepłych ubrań i folia NRC przydają się w warunkach górskich.
• Nie pozostawiaj nigdy poszkodowanego samego. Gdy wezwałeś TOPR albo GOPR, to poczekaj na przybycie ratowników. Trudno oszacować czas przybycia pomocy, a stan poszkodowanego może się pogorszyć i Twoja obecność zapewnia mu bezpieczeństwo.

Etapy pierwszej pomocy to:
1. Ocena sytuacji.
2. Zabezpieczenie miejsca zdarzenia.
3. Ocena stanu poszkodowanego.
4. Wezwanie pomocy w razie konieczności.
5. Udzielenie pierwszej pomocy przedmedycznej.

Zasady udzielania pierwszej pomocy:

• Wezwij profesjonalną pomoc, jeżeli sytuacja tego wymaga.
• Dbaj o drożność dróg oddechowych.
• Zapewnij komfort termiczny poszkodowanego.
• Zadbaj o jego komfort psychiczny.
• Pozostań na miejscu zdarzenia.
• Kontroluj oddech co 1 minutę.
• Nie poruszaj poszkodowanego bez potrzeby.
• Nie podawaj mu samodzielnie leków, ani niczego do jedzenia lub do picia przed przybyciem ratowników.

Niezbędne wyposażenie – apteczka pierwszej pomocy

Nigdy nie wybieraj się w góry bez apteczki pierwszej pomocy, zwłaszcza, gdy idziesz w góry sam. Jeżeli idziecie grupą także przyda się więcej niż jedna apteczka, ponieważ możliwe, że się rozdzielicie. Góry są nieprzewidywalne. Apteczka turystyczna do wyprawy w góry powinna zapewniać Ci właściwą pierwszą pomoc po urazie, ugryzieniu czy wychłodzeniu organizmu. Idąc w grupie, w miarę możliwości poznaj stan zdrowia towarzyszy wędrówki, ich alergie i choroby przewlekłe. Być może powinni mieć ze sobą jakieś stałe przyjmowane leki albo ampułkostrzykawkę z adrenaliną.

Co powinna zawierać apteczka górska?

Wyposażenie apteczek turystycznych różni się od standardowych apteczek. Produkty są tak dobrane, by były przydatne szczególnie po urazach, jakie mogą wystąpić w trudnych warunkach terenowych. Podstawowym wyposażeniem apteczki turystycznej są:

• środki opatrunkowe: bandaże elastyczne, plastry z opatrunkiem, plastry na odciski, plastry steri-strip do zamykania ran, kompresy gazowe, chusta trójkątna,
• środek do odkażania ran,
• koc ratunkowy (folia NRC),
• rękawiczki,
• nożyczki, 
• pęseta (do wyciągania np. kleszczy).
• leki – jeśli przyjmujesz je na stałe,

Wybierając się w góry zwykle ograniczamy wagę bagażu, więc jest to absolutne minimum, które musimy ze sobą zabrać. Gdy wybierasz się w wyższe partie gór, to poza podstawowym wyposażeniem przydać się może szyna unieruchamiająca typu Sam Splint. Zajmuje niewiele miejsca, a świetnie się sprawdza przy unieruchamianiu złamań. W celu tamowania krwotoku ważnym elementem apteczki jest opaska zaciskowa (staza taktyczna). Apteczki dla profesjonalnych wspinaczy górskich zawierają specjalistyczne leki: na chorobę wysokościową, środki przeciw alergii, preparaty na problemy żołądkowe oraz sprzęt ratunkowy, jak stabilizatory kręgosłupa. Kołnierz ortopedyczny i siatka opatrunkowa elastyczna ułatwiają opatrywanie urazów głowy i zapewniają stabilizację kręgosłupa. Maseczka resuscytacyjna w apteczce sprawi, że łatwiej Ci będzie podjąć działania ratunkowe wobec obcej osoby.

Jak skutecznie wezwać pomoc w górach?

W Polsce organizacjami, które zajmują się akcjami ratowniczymi na terenach górskich są GOPR i TOPR. Wzywając pomoc podaj:

• miejsce zdarzenia,
• co się stało,
• stan poszkodowanych,
• ich liczbę i wiek,
• Twoje imię i nazwisko oraz numer telefonu.

Ważna zasada: nigdy nie kończ rozmowy z dyspozytorem pierwszy. Być może konieczne będą dodatkowe wskazówki dotyczące miejsca wypadku.

Ważne kontakty i aplikacje ratownicze

Nie powinieneś zwlekać z wezwaniem pomocy w górach, jeżeli sytuacja tego wymaga. Numer ratunkowy w górach to 985, Pierwsza pomoc w górach udzielana jest także pod nr tel: 601 100 300. Jeżeli nie pamiętasz tego numeru, to możesz też zadzwonić na numer 112. Warto zainstalować aplikację RATUNEK, z której korzystają systemy powiadamiania służb ratunkowych. Dzięki lokalizatorowi GPS ratownicy górscy mają ułatwione zadanie. Dotarcie do poszkodowanego będzie szybsze, a jak wiadomo – czas ma ogromne znaczenie w pierwszej pomocy.

Najczęstsze urazy w górach i jak im zaradzić?

Złamania i skręcenia

Obrażenia kończyn należą do najczęstszych urazów stawów. Łatwo o nie w górach, gdy trudny teren łączy się z wysiłkiem fizycznym. Nieodpowiednie obuwie zwiększa ryzyko skręcenia. Ostry ból przy próbach poruszania się oraz przy dotyku, opuchlizna i zasinienie to objawy skręcenia stawu skokowego.

Jak udzielić pomocy w górach? Usuń wszystkie rzeczy, które znajdują się w pobliżu stawu: obuwie, ubranie, biżuterię. W miarę możliwości kończyna powinna być uniesiona powyżej poziomu serca, by uniknąć dużego obrzęku. Schłodzenie okolicy stawu może być trudne w warunkach górskich. Skręcony staw można obłożyć gazą schłodzoną zimną wodą np. ze stawu, potoku. Zarówno w skręceniu, jak i złamaniu szczególnie ważnym krokiem jest usztywnienie stawu. Jeżeli tylko występuje ból i obrzęk, powinieneś wykonać unieruchomienie kończyny. Jeśli nie masz szyny unieruchamiającej, do tego celu możesz wykorzystać jakiś płaski przedmiot. Przywiąż do ciała kończynę apaszką, bandażem albo chustą trójkątną z apteczki. Możesz użyć nawet prowizorycznego temblaka wykonanego z koszulki albo innego elementu garderoby. Przy złamaniu kości zabezpiecz dwa sąsiednie stawy, natomiast przy urazie stawu ten staw i dwie sąsiednie kości.

Odmrożenia i hipotermia

Wychłodzenie i odmrożenia zdarzają się nie tylko zimą. Nie zapomnij, że góry rządzą się swoimi prawami. To, że w dolinie nastała wiosna, nie oznacza, że dotarła ona w wyższe partie gór. Wielu „niedzielnych” turystów jest zdziwionych, gdy po wyjechaniu kolejką na Kasprowy Wierch widzą śnieg i odczuwają przejmujący chłód związany z wysokością, wilgotnością powietrza i większym wiatrem. Wychłodzenie organizmu i odmrożenia zdarzają się również w temperaturze powyżej 0 st., zwłaszcza gdy jesteśmy wyczerpani, cierpimy na różne schorzenia, jesteśmy w podeszłym wieku, a nawet gdy spożyliśmy alkohol. Nieadekwatny do temperatury ubiór bywa często przyczyną wychłodzenia, więc ubranie „na cebulkę” to dobry pomysł. Odzież z wełny „merino” zapewnia komfort cieplny w górach. Problem pojawia się, gdy przebywamy długo na chłodzie (np. gubiąc się na szlaku) albo nie jesteśmy w stanie się poruszać w wyniku urazu. Początkowo występują dreszcze, sinienie warg, a tętno i oddech przyspieszają. Na tym etapie wystarczy się odpowiednio ogrzać dodatkową warstwą ubioru, ciepłą herbatą. Gdy pojawia się apatia, brak odczuwania bólu, konieczna jest pomoc innej osoby. Wraz ze spadkiem temperatury ciała ustaje drżenie, oddech staje się coraz płytszy, zwalnia tętno. Kiedy temperatura ciała spada poniżej 30 st., w większości przypadków następuje utrata przytomności. Jedynym ratunkiem w hipotermii jest wezwanie pomocy medycznej i rozpoczęcie resuscytacji Jest to jednak sytuacja ekstremalna. Częściej w górach możesz spotkać osobę wychłodzoną, której wystarczy podać ciepły napój (niealkoholowy!), zdjąć mokre ubrania i ogrzać, zakładając suchą odzież lub dodatkową warstwę ubioru. Można także zastosować folię NRC Osłoń poszkodowanego od wiatru, który obniża odczuwaną temperaturę. Obserwuj stan wychłodzonej osoby, a jeżeli się nie poprawia lub wręcz pogarsza, wezwij pomoc.

Odmrożenia to uszkodzenia tkanek, które mogą wystąpić w wyniku ekspozycji na niskie temperatury. Narażone na zimno części ciała: najczęściej twarz, stopy i dłonie, stają się zimne, sztywne, blade, a potem zaczerwienione. Odczuwalny jest ból, drętwienie, brak czucia. Występujących odmrożeń nie należy pocierać ani zanurzać w ciepłej wodzie. Jeżeli doszło do odmrożenia drugiego stopnia, nie przekłuwaj pęcherzy, a zastosuj jałowy opatrunek.

Sytuacje szczególne – Pierwsza pomoc w górach dzieciom i osobom starszym

W górach często można spotkać rodziny z dziećmi oraz osoby starsze. Udzielanie pierwszej pomocy tym grupom wymaga szczególnej ostrożności. Dzieci są bardziej podatne na wychłodzenie i szybciej tracą energię, co może prowadzić do hipotermii. Osoby starsze z kolei często cierpią na choroby przewlekłe, takie jak nadciśnienie czy cukrzyca, które mogą wpływać na ich stan zdrowia podczas wyprawy. Jeśli widzisz, że osoba starsza odczuwa zawroty głowy lub dziecko jest wyraźnie osłabione, konieczna jest szybka ocena sytuacji i wezwanie pomocy. Zawsze staraj się monitorować stan zdrowia najmłodszych i najstarszych uczestników wędrówki, aby uniknąć niebezpiecznych sytuacji.

Profilaktyka i bezpieczeństwo w górach

Przed wyruszeniem w góry wybierz szlak odpowiedni do swoich umiejętności i kondycji fizycznej. Przeanalizuj przebieg szlaku, jego trudność, czas przejścia, różnicę wysokości. Zwróć uwagę na liczbę schronisk turystycznych, szałasów, leśniczówek itp., gdzie mógłbyś się zatrzymać i odpocząć. Zawsze miej alternatywną trasę powrotu np. w przypadku chęci skrócenia wyprawy. Zadbaj o odpowiedni strój, w tym kurtkę przeciwdeszczową. Must-have to apteczka turystyczna, latarka i zapałki. Naładowany telefon komórkowy z wpisanymi numerami TOPR i GOPR lub z aplikacją RATUNEK zapewni Ci komfort psychiczny w trakcie wędrówki, a może także uratować Ci życie. 

Podsumowanie – pierwsza pomoc w górach

Wypadki w górach zdarzają się zdecydowanie zbyt często: czasem z braku odpowiedniego przygotowania, czasem po prostu w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Nie musisz być zawodowym ratownikiem TOPR, by udzielanie pierwszej pomocy w górach było dla Ciebie czymś prostym. Apteczka pierwszej pomocy w góry jest niezbędna, ale powinieneś zadbać także o swoje umiejętności. W szybki sposób możesz odświeżyć swoją wiedzę z zakresu pierwszej pomocy na kursie: Kursy pierwszej pomocy online.